Wanneer ik het met schoolleiders en docenten heb over duurzaamheidsonderwijs merk ik dat er nog veel onbekend is. Duurzaamheidsonderwijs is niet hetzelfde als klimaatonderwijs en gaat voorbij een lesje over je CO2 footprint tijdens World Earth Day. De uitkomst van duurzaamheidsonderwijs zou nooit mogen zijn dat leerlingen zo gedeprimeerd zijn over de ecologische staat van de aarde dat ze daarna angstig (climate anxiety) of klimaatmoe zijn. Het beoogt juist het tegenovergestelde daarvan: Duurzaamheidsonderwijs gaat erover hoe je leerlingen actief kunt betrekken bij het nastreven, het onderzoeken en het gezamenlijk definiëren van een duurzame toekomst.
In deze blog neem ik je in vogelvlucht mee langs vier onderwijsmodellen die je helpen een beter beeld te krijgen van duurzaamheidsonderwijs, ook wel ‘leren voor duurzame ontwikkeling’ genoemd.
Hiervoor beginnen we bij de toekomst. Probeer je eerst eens een duurzame, rechtvaardige, vredige toekomst voor te stellen. Alle vier onderstaande modellen, gaan ervan uit dat zo’n toekomst haalbaar is maar dat we daar niet vanzelf gaan komen. Om zo’n duurzame toekomst te kunnen bereiken, zijn er fundamentele veranderingen nodig in onze patronen van productie, consumptie, economische activiteiten en sociale relaties. Er zijn verschuivingen nodig in ons wereldbeeld en onderliggende waarden. Misschien zelfs een paradigma-verschuiving in de manier waarop mensen met elkaar omgaan en hoe wij met de planeet omgaan.
Welke kennis, welke vaardigheden, welke houding en welke waarden zijn volgens jou nodig om jouw duurzame toekomst te bereiken? Wat zou je je leerlingen willen meegeven om daar te komen?
Transformatief Duurzaamheidsonderwijsmodel van Teachers for Climate
Je hoort al aan de naam van dit model dat transformatie centraal staat in dit model. Transformatief leren moedigt de transformatie van wereldbeeld en waarden aan en benadrukt sociale actie en veranderkracht. In het model van Teachers for Climate zie je hoe de schoolomgeving, schoolcultuur, het curriculum, de pedagogiek en didactiek in elkaar grijpen en er samen voor zouden moeten zorgen dat leerlingen worden opgeleid to planetaire burgers.
Planetair burgerschap is breder en inclusiever dan wereldburgerschap. Het betekent dat je je niet alleen burger voelt van een natiestaat of land of onderdeel voelt van een diverse groep mensen, maar ook van de planeet. Het betekent dat je je verbonden voelt met een groter dan menselijk geheel. Empathie en solidariteit staan daarin centraal, maar ook actieve hoop. Actieve hoop betekent dat je weet hoe je hoop kunt koppelen aan actie. Het betekent dat je niet alleen een hoopvolle duurzame toekomst voor je kunt zien, maar ook weet welke actie je kunt ondernemen om die te bereiken.
Deze planetaire vaardigheden staan niet los van elkaar, maar zijn met elkaar verbonden. Volgens dit model zou het curriculum naast toekomstgericht en inclusief dan ook holistisch moeten zijn en vakgebieden moeten verbinden en overstijgen.
Green Competences model van de Europese Commissie
Het Green Competences model, ontwikkeld voor het onderwijs door de Europese Commissie, bestaat uit twaalf competenties die zijn ondergebracht in vier verschillende gebieden.
- het belichamen van duurzaamheidswaarden
- het omarmen van de complexiteit van duurzaamheid
- het visualiseren van een duurzame toekomst
- het nastreven van duurzaamheid
Ik vroeg je eerder een duurzame toekomst voor te stellen. Lukte dat je? Het visualiseren van een duurzame toekomst zien we in veel van de modellen terugkomen. Dat heet ook wel toekomstgeletterdheid of futures literacy. Om ergens naartoe te bewegen helpt het als je het eerst voor je kunt zien. In dit model zie je wederom systeemdenken terugkomen. Hier valt het onder het omarmen van de complexiteit van duurzaamheid. Systeemdenken gaat over de capaciteit om uit te kunnen zoomen en op systemisch niveau naar vraagstukken te kijken. Al op jonge leeftijd kun je leerlingen helpen bij het stellen van grotere vragen en hen daarbij onderlinge verbanden en afhankelijkheden laten zien.
Competentiegericht model van de Inland University of Applied Sciences uit Noorwegen
Ook dit duurzaamheidsonderwijsmodel focust op competentiegebieden. Actie, reflectie en de interpersoonlijk competentie staan centraal. Die nadruk op dat laatste vind ik erg mooi van dit model. Willen we als mensheid de complexe en onderling samenhangende problemen oplossen waar we nu voor staan dan zullen we heel goed moeten kunnen samenwerken. We moeten samen problemen kunnen onderzoeken, definiëren en samen naar oplossingen kunnen toewerken. Dat zie je in onze examens nog nauwelijks terugkomen. Wederom zie je in dit model dat toekomstdenken en systeemdenken een belangrijke rol spelen.
Rounder Sense of Purpose model
Het Rounder Sense of Purpose model, dat mede is ontwikkeld door de Universiteit van Gloucestershire, is ook een competentiegericht model. Het benadrukt drie verschillende competentiegebieden. De rode kleuren beschrijven competenties die vallen onder holistisch denken, de gele en groene kleuren het voorstellen van verandering en de blauwe gaan over het bereiken van transformatie. Ook dit model pleit er dus voor dat de eerder beschreven transformatie die zo hard nodig is, een centrale rol zou moeten spelen in ons onderwijs. Voorstellingsvermogen, toekomstdenken, empathie, en participatie van leerlingen worden allemaal gezien als competenties. Ook ‘waarden’ staan in dit model. Waarden beïnvloeden ons gedrag, vaak ook onbewust. Het is belangrijk om ze te onderzoeken als we werkelijke de transformatie naar een duurzame toekomst willen bereiken.
In deze blog heb ik kleine stukjes uitgelicht uit vier modellen. Ik ben niet in detail getreden en heb een hoop overgeslagen. De modellen verschillen van elkaar en kiezen allemaal een andere aanvliegroute. Toch zal het je zijn opgevallen dat ze ook een hoop dingen overeenkomstig hebben. Zo beschrijft SLO een aantal kenmerken die we vaak terugzien bij leren voor duurzame ontwikkeling. Al deze duurzaamheidsonderwijsmodellen zijn namelijk: toekomstgericht, ze zijn actiegericht, ze bevorderen kritisch denken, ze zijn waarden georiënteerd, ze zien complexiteit als een uitdaging, ze vragen om participatie van de leerlingen en verbinden die participatie met de dagelijkse leefomgeving van de leerlingen.
Door zo in vogelvlucht naar deze modellen te kijken hoop ik dat er een beter begrip ontstaat van wat duurzaamheidsonderwijs nou eigenlijk is. Waar kun je als schoolleider of als docent aan denken als je duurzaamheid verder in je onderwijs wil verankeren? Hoe kun je leerlingen op een positieve en hoopvolle manier betrekken bij het nastreven van een duurzame toekomst? Ik hoop dat deze blog daar een eerste aanzet toe geeft.
Bronnen:
Bron, J., Haandrikman, M. H., Mieneke Langberg, & Langberg, M. (2009). Leren voor duurzame ontwikkeling: een praktische leidraad. In https://www.slo.nl/SLO Stichting voor de Leerplanontwikkeling. https://www.slo.nl/zoeken/@4265/leren-duurzame
de Raaf Kalseth, I., & Didham, J. (2022). Images & Objects Active Learning for Sustainable Development. In https://www.inn.no (ISBN (online): 978-82-8380-356-3).
Centre for Collaborative Learning for Sustainable Development Inland Norway University of Applied Sciences. Geraadpleed op 15 februari 2023, van https://www.inn.no/english/ccl/Publications-and-TeachingMaterials/teaching-materials-and-resources/active-learning-methodology-series/toolkit-1-images-and-objects-anniversary-edition.pdf
Educational videos. (n.d.). [Video]. English. https://www.inn.no/english/ccl/Publications-and-Teaching-Materials/teaching-materials-and-resources/educational-videos/
European Commission, Guia, Pisiotis, U., & Cabrera Giraldez, M. (2022). GreenComp: the European sustainability competence framework. In https://joint-research-centre.ec.europa.eu/. Publications Office of the European Union. https://joint-research-centre.ec.europa.eu/greencomp-european-sustainability-competence-framework_en
Teachers for Climate. (2021). TFC Model Duurzaamheidsonderwijs. teachersforclimate.nl. https://teachersforclimate.nl/model-duurzaam-onderwijs
The RSP Framework – A Rounder Sense of Purpose. (n.d.). https://aroundersenseofpurpose.eu/framework/themodel
