Digitale geletterdheid in het onderwijs: de weg naar actieve participatie

De opkomst van de digitale wereld heeft geleid tot een groeiende behoefte aan digitale geletterdheid. Deze vaardigheden zijn essentieel geworden om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse samenleving. Met actieve participatie wordt bedoeld dat leerlingen in staat zijn om actief deel te nemen aan de hedendaagse samenleving door middel van het gebruik van digitale technologieën en media. Dit betekent dat ze niet alleen passieve ontvangers zijn van digitale informatie, maar ook in staat zijn om deze informatie te produceren en creatief te gebruiken. Het gaat erom dat leerlingen kunnen functioneren in een samenleving waarin digitale technologie en media een belangrijke plaats hebben en dat ze bewust, verantwoordelijk, kritisch en creatief gebruik kunnen maken van deze middelen.

In dit blog wordt dieper ingegaan op het leergebied digitale geletterdheid en hoe het zich in de loop van de tijd heeft ontwikkeld. Het leergebied digitale geletterdheid wordt hierbij onderverdeeld in drie componenten, namelijk basiskennis, gebruik en gedrag. Verder wordt er aandacht besteed aan het competentiemodel van mediawijsheid en wordt er een vooruitblik gegeven op de actualisatie van de kerndoelen voor digitale geletterdheid in november 2023.

Drie componenten van digitale geletterdheid

Het KNAW riep in 2012 op om het huidige informatica onderwijs te herzien. Sinds de invoering in 1995 waren er geen noemenswaardige aanpassingen geweest. Het KNAW benoemt digitale geletterdheid: het vermogen digitale informatie en communicatie verstandig te gebruiken en de gevolgen daarvan kritisch te beoordelen. Ze ziet het als een voorwaarde om te kunnen functioneren in de informatiemaatschappij. Ze onderscheiden digitale geletterdheid in drie componenten:

  1. Basiskennis: het begrip van de werking van digitale computers en netwerken; de mentaliteit van computational thinking.
  2. Gebruik: De kritische omgang met ICT, het besef van de gevolgen van de digitale revolutie voor mens en maatschappij.
  3. Gedrag: Het hanteren van normen en waarden, het inschatten van kansen en risico’s, het afwegen van eigendom, privacy en vrijheid.

Samenvattend, de digitaal geletterde is digitaal denkend, digitaal vaardig en digitaal verantwoordelijk. Een van de aanbevelingen uit dit rapport is: bevorder het onderwijs in digitale geletterdheid. Dit is voor het ministerie van OCW aanleiding om verder de diepte in te gaan.

Instrumentele, structurele en strategische vaardigheden

Stichting Leerplanontwikkeling (SLO) benoemd de term digitale geletterdheid in 2014 als onderdeel van de 21e eeuwse vaardigheden. Het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen geeft als opdracht om te onderzoeken welke vaardigheden dit zijn en in hoeverre ze aandacht krijgen in het funderend onderwijs (basisonderwijs en onderbouw voortgezet onderwijs). Uit het onderzoek blijkt dat digitale geletterdheid betrekking heeft op het overweg kunnen met ICT, digitale media en andere technologieën die nodig zijn om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse (kennis)maatschappij. Daarbij zijn verschillende vaardigheden nodig: instrumentele vaardigheden (het kunnen omgaan met ICT en ICT-toepassingen), structurele vaardigheden (het kunnen zoeken en selecteren van informatie) en strategische vaardigheden (het verwerken, integreren en produceren van informatie). Deze opsomming maakt dat er een aantal aanverwante begrippen opduiken die nog wat meer duiding nodig hebben. Het gaat om basiskennis ICT waaronder het kennen van basisbegrippen en functies van computers en computernetwerken vallen maar ook om denkprocessen waarbij probleemformulering, gegevensorganisatie, analyse en representatie gebruikt worden voor het oplossen van problemen met behulp van ICT-technieken en gereedschappen. Het zogenaamde computational thinking. Informatievaardigheden hebben betrekking op het kunnen signaleren en analyseren van een informatiebehoefte en op basis hiervan het kunnen zoeken, selecteren, verwerken en gebruiken (toepassen) van relevante informatie. Als laatste wordt mediawijsheid ook aan dit rijtje toegevoegd.

De vier competentiegroepen van mediawijsheid

Mediawijsheid is in 2005 als term geïntroduceerd door de Raad van Cultuur. Mediawijsheid werd gedefinieerd als: ‘het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld’. Functioneren, participeren en produceren worden als belangrijkste activiteiten gezien van mediawijsheid. In 2010 heeft mediawijzer.net een competentiemodel ontwikkeld waarbij 4 competentiegroepen genoemd worden:

  1. Gebruik, technisch gebruik en het bedienen van media(apparatuur)
  2. Kritisch begrip: het kritisch analyseren en evalueren van media-inhoud en het eigen mediagedrag en het begrijpen van de rol van media als instituut in de samenleving en het eigen leven.
  3. Communicatie: actief, creatief en sociaal mediagebruik.
  4. Strategie: keuzes op hoofdlijnen in het mediagebruik, begrijpen welk medium voor welke functie het meest geschikt is, zelfkennis.
mediawijsheid competentiemodel preview mediawijzer.net

Dit heeft geleid tot een competentiemodel bestaande uit 10 competenties. In 2021 is dit model vernieuwd. 

Gastlessen, trainingen en ouderavonden rondom mediawijsheid

Digitale geletterdheid in het curriculum

Conclusie van het SLO op dat moment. Een digitaal geletterde bezit een complete set aan ICT-(basis)vaardigheden, computational thinking skills, informatievaardigheden en mediawijsheidcompetenties. Visueel ziet dat er zo uit.

Aanbeveling uit het onderzoeksrapport van SLO zijn onder anderen, zorg dat er een kader is voor leerkrachten en docenten dat een houvast geeft om aan de slag te gaan met het aanbieden van digitale geletterdheid in het onderwijs.

In verschillende ontwikkelteams gaat het project curriculum.nu aan de slag met de actualisatie van de huidige kerndoelen. In de periode van maart 2018 tot de presentatie in oktober 2019 gaan teams bestaande uit leraren, schoolleiders en vakexperts aan de slag. Digitale geletterdheid heeft nog niets om op door te werken en om te actualiseren. Dit ontwikkelteam gaat dus aan de slag met het omschrijven van het belang van dit leergebied. Digitale geletterdheid heeft als doel om leerlingen op eigen kracht te leren functioneren in een samenleving waarin digitale technologie en media een belangrijke plaats hebben. Het is belangrijk, dat leerlingen kennis en vaardigheden verwerven en dat zij leren nadenken over de waarde van digitale technologie en media, voor zichzelf en de samenleving. Leerlingen leren digitale technologie gebruiken om uiting te geven aan hun eigen persoonlijkheid en creativiteit. Ook leren zij creatief gebruik te maken van digitale technologie, bijvoorbeeld bij het oplossen van problemen.

Leerlingen zijn digitaal geletterd als ze bewust, verantwoordelijk, kritisch en creatief gebruik kunnen maken van digitale technologie, digitale media en andere technologieën die nodig zijn om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse én toekomstige (informatie)samenleving.

Omgaan met, kennis over, nadenken over en oefenen met digitale technologie.

De 4 domeinen die eerder door het SLO zijn omschreven blijven overeind staan: ICT-basisvaardigheden, informatievaardigheden, mediawijsheid en computational thinking. Het gaat hierbij niet alleen om de technologie maar ook om de wijze waarop je ermee omgaat. Er worden daarom 4 perspectieven omschreven:

  1. Leerlingen verwerven kennis van digitale technologie.
  2. Leerlingen leren omgaan met digitale technologie.
  3. Leerlingen leren op een kritische manier over digitale technologie na te denken.
  4. Leerlingen leren creëren met digitale technologie.

Op basis van bovenstaande visie worden 6 grote relevante thema’s benoemd. Data en informatie, veiligheid en privacy in de digitale wereld, de werking en het (creatieve) gebruik van digitale technologie, digitale communicatie en samenwerking, digitaal burgerschap en digitale economie. In de volgende afbeelding wordt duidelijk op welke manier de verbinding gelegd wordt tussen contexten, brede vaardigheden, perspectieven en grote opdrachten.

Digitale geletterdheid curriculum.nu
Digitale geletterdheid curriculum.nu

Na het aanbieden van de resultaten die curriculum.nu heeft oplevert is er een periode van onduidelijkheid. De Covid19 pandemie had natuurlijk impact op de dagelijkse gang van zaken. Nu er gebruik gemaakt MOEST worden van technologie om het onderwijs doorgang te laten vinden lag de focus daar. Helaas is er onterecht gedacht: de inzet van technologie tijdens de schoolsluitingen hebben gemaakt dat we als school bezig zijn geweest met digitale geletterdheid. Het inzetten van technologie voor je onderwijs is niet hetzelfde als onderwijs geven over technologie. Dat is dus niet hetzelfde als digitale geletterdheid structureel op de kaart zetten op je school.

Actualisatie van kerndoelen voor digitale geletterdheid

Op dit moment vindt de actualisatie van de kerndoelen plaats en ook voor digitale geletterdheid worden er kerndoelen verwacht in november van 2023. Bij het van start gaan van dit project heeft het SLO een startnotitie geschreven over de huidige stand van zaken. Bij de omschrijving van het leergebied geven ze aan: leerlingen zijn digitaal geletterd als ze bewust, verantwoordelijk, kritisch en creatief overweg kunnen met ICT, digitale media en andere technologieën die nodig zijn om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse én toekomstige informatie- en netwerksamenleving. Als kader wordt het European Digital Competente Framework aangehouden het gaat hier over:

  • Instrumentele technische vaardigheden
  • Sociale en communicatie vaardigheden
  • Structurele en strategische informatie- en datavaardigheden
  • Creatievaardigheden op het gebied van digitale content
  • Veilig omgaan met digitale technologie
  • Digitale probleemoplossende vaardigheden.

Deze vaardigheden zijn terug te vinden in de eerder genoemde 4 domeinen: praktische ict-vaardigheden, mediawijsheid, computational thinking en digitale informatievaardigheden.

Het kerndoelenteam digitale geletterdheid

Met deze startnotitie gaat een club betrokken mensen aan de slag en in november van 2023 hopen ze een eindproduct op te leveren. Het kerndoelenteam digitale geletterdheid werkt in vier stappen naar conceptkerndoelen. Stap 1 is het karakteristiek van digitale geletterdheid verwoorden: daarin is op hoofdlijnen beschreven waar het leergebied digitale geletterdheid over gaat en wat de essentie is van het leergebied. Vervolgens is stap 2 het maken van een raamwerk. Hoe stap 3 en 4 er uit zien komt niet duidelijk uit het artikel naar voren. Momenteel zijn de karakteristiek en het raamwerk ter feedback aangeboden aan de advieskring. Het kerndoelenteam gaat hier de komende maanden mee aan de slag met het formuleren van conceptkerndoelen. Duidelijk is al wel dat de eerder genoemde 4 domeinen zijn teruggebracht naar 3:

  1. Wat moet een leerling als basis kennen en kunnen?
  2. Maken, ontwerpen en creëren.
  3. De leerling, de wereld en digitale technologie.

De kerndoelen zullen focus aanbrengen voor leraren. De school, de secties, jaargroepen of individuele docenten hoeven de domeinen niet meer uit te gaan zoeken. De actuele kerndoelen zorgen er straks voor dat leerlingen in heel Nederland niet alleen passieve ontvangers zijn van steeds meer digitale processen en producten maar ook actief en creatief deelnemen aan de samenleving. De kerndoelen die geformuleerd gaan worden gaan over het ‘wat’, de wijze waarop je als school de doelen voor digitale geletterdheid aan bod laat komen is aan de scholen zelf.

Er is al veel nagedacht en gesproken over digitale geletterdheid in het curriculum. Gelukkig zijn er al enorm veel scholen aan de slag met digitale geletterdheid. Echter wordt digitale geletterdheid nog te vaak gezien als een extraatje, in plaats van als een essentieel onderdeel van het onderwijs. Het opnemen van digitale geletterdheid in lessen hangt vaak af van individuele docenten die zich inzetten om dit te integreren. Het is belangrijk dat deze initiatieven worden ondersteund door een curriculum dat digitale geletterdheid als een essentieel onderdeel van het onderwijs beschouwt. Dat biedt houvast voor het onderwijs en maakt het makkelijker om digitale geletterdheid een vaste plek te geven binnen het onderwijs. Op deze manier zullen alle leerlingen de kans krijgen om zich tot een digitaal geletterde volwassenen te ontwikkelen. Dit zal ervoor zorgen dat alle scholen ervoor kiezen om digitale geletterdheid op te nemen in hun onderwijsprogramma’s en dat alle leerlingen de kans krijgen om digitale vaardigheden te ontwikkelen.

Gastlessen, lespakketten en voorstellingen over digitale geletterdheid.

Bronnen:

2012 KNAW Digitale geletterdheid in het VO: https://www.knaw.nl/publicaties/digitale-geletterdheid-het-voortgezet-onderwijs

2014 SLO 21e-eeuwse vaardigheden in het curriculum van het funderend onderwijs: een conceptueel kader: https://www.slo.nl/publicaties/@4176/21e-eeuwse-0/

2005 Raad voor cultuur Mediawijsheid, de ontwikkeling van nieuw burgerschap: http://www.cultuur.nl/upload/documents/adviezen/Mediawijsheid.pdf

2019 Curriculum.nu Leergebied digitale geletterdheid: https://curriculum.nu/download/dg/Voorstellen-ontwikkelteam-Digitale-geletterdheid-1.pdf

2022 SLO Startnotitie digitale geletterdheid: https://www.slo.nl/thema/meer/actualisatie-kerndoelen-examenprogramma/actualisatie-kerndoelen/@21498/startnotitie-kerndoelen-digitale/

2023 SLO leergebied digitale geletterdheid: in vier stappen naar conceptkerndoelen: https://actualisatiekerndoelen.nl/digitalegeletterdheid/updates/leergebied-digitale-geletterdheid-in-vier-stappen-naar-conceptkerndoelen-2

Foto van Rhea Flohr

Rhea Flohr

Rhea Flohr is zelfstandig onderwijsadviseur. Scholen vragen haar om advies bij het inzetten van BYOD, bij het vormen van een club iCoaches binnen het bestuur en bij het vormgeven van digitale geletterdheid in het onderwijs. Samenwerken en ervaringen met elkaar delen zodat je van elkaar kunt leren is erg belangrijk voor de snel veranderende wereld om ons heen. Daarom deelt Rhea haar kennis graag hier en verbindt ze graag collega’s met elkaar.

Inhoud

Recente blogs

Verder op Voor de klas